Stel je eens voor: een groot bedrijf wordt geschat op een waarde van tientallen miljarden dollars, maar blijkt na de publicatie van de jaarcijfers vrijwel niets waard. Het aandeel keldert, boekhoudfraude komt aan het licht en een faillissement is helaas onvermijdelijk. Er zijn vier topmannen die profiteren, zij verkopen hun aandelen nog net vóórdat het misgaat.
Dit is wat er in 2001 gebeurde met het Amerikaanse energiebedrijf Enron. Barbara Nevicka (39), universitair docent arbeids- en organisatiepsychologie aan de Universiteit van Amsterdam, zag documentaire The Smartest Guys in the Room. Het verhaal is een inspiratiebron: de drang naar macht en geld, het empathieloze handelen van de topmannen. Maar de documentaire bleef ook aan haar knagen: hoe kan het dat uitgerekend dit soort types aan de top van een miljardenbedrijf konden komen? Arbeidspsycholoog Nevicka doet al jaren onderzoek naar narcisme, tegenwoordig naar leidinggevenden met narcistische persoonlijkheidstrekken. Volgens Nevicka is er een verschil tussen narcistische karaktertrekken en een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Bij een persoonlijkheidsstoornis is het narcistische gedrag namelijk zó extreem dat dit het dagelijks functioneren in de weg zit. Nevicka onderzoekt mensen die géén diagnose hebben. Iemand met narcistische trekken kun je aan drie dingen herkennen: ze stralen autoriteit en zelfverzekerdheid uit, misbruiken anderen en doen dit zonder schuldgevoel, én ze hebben altijd het gevoel het beter te doen dan anderen.
Psychologische experimenten
“Mensen met narcistische trekken denken dat ze aantrekkelijker, slimmer en betere leiders zijn. Maar ze zijn ook minder empathisch en denken vanuit het perspectief: hoe word ik hier beter van?” Iedereen heeft deze eigenschappen, maar bij hen is het heel extreem, zegt Nevicka. Ze liet 330 studenten meedoen aan psychologische experimenten. Ze wilde erachter komen of mensen sneller iemand met narcistische persoonlijkheidstrekken zouden kiezen als leider. Buiten de experimenten onderzocht ze ook “leiders in het wild”. Hebben leidinggevenden vaker narcistische trekken, en zo ja: wat betekent dit voor een organisatie?
Met een vragenlijst bepaalde ze of, en in welke mate iemand narcistische karaktertrekken heeft. Daarvoor moet iemand aan alle drie de hoofdkenmerken voldoen: enorme zelfverzekerdheid, het misbruik van anderen en het gevoel hebben meer waard te zijn dan de rest. Op de lijst stonden veertig uitspraken, elke één punt waard en te bestempelen als ‘waar’ of ‘onwaar’, zoals: ‘ik ben een uitzonderlijk persoon’, en: ‘ik hoop dat iemand op een dag een biografie over mij schrijft’. Iemand met een score van veertig had dan extreem narcistische trekken. “Verreweg de meeste mensen scoren gemiddeld. Vanaf 35 kun je zeggen dat iemand sterk narcistische trekken vertoont”, zegt Nevicka. Nu is de vraag of mensen deze lijst wel naar waarheid in vullen? Narcisten schamen zich niet voor deze karaktereigenschappen, zegt Nevicka. Integendeel. “Eerder onderzoek toont aan dat mensen met narcistische trekken juist trots op deze eigenschappen zijn. Ze zien die uitspraken, en denken: maar natuurlijk! Ik bén uitzonderlijk!”
Werknemers met een negatief zelfbeeld lijden meer onder een narcistische baas
Nevicka zag in de experimenten dat participanten inderdaad sneller kozen voor een leider met narcistische eigenschappen, maar groepen met narcistische leiders waren minder effectief bij opdrachten. Zij verzamelden minder informatie uit hun groep en maakten hierdoor verkeerde keuzes. Nevicka deed veldstudies bij ruim 35 Nederlandse organisaties in diverse sectoren. 262 leidinggevenden en 308 van hun directe ondergeschikten vulden haar vragenlijst in. Leidinggevenden scoorden gemiddeld hóger op narcistische trekken. En dat was ook op de werkvloer te merken.
Met name werknemers met een negatief zelfbeeld en weinig zelfvertrouwen lijden meer onder een narcistische baas. “Werknemers met een negatief zelfbeeld hebben méér behoefte aan goedkeuring door een leidinggevende. Werknemers met een negatief zelfbeeld waren vaker emotioneel uitgeput. Ook vertoonden ze vaker symptomen van een burn-out en functioneerden ze minder goed op de werkvloer.”
Paradox
Narcistische leiders luisteren minder goed naar anderen en hebben weinig oog voor hun werknemers. Hierdoor kan het werk én het welzijn van medewerkers lijden. Maar ze hebben óók positieve eigenschappen, zoals charisma – dit is dan ook vaak de reden waarom zij juist op die leidinggevende functies terecht komen. “Helemaal geen narcistische eigenschappen hebben is ook weer niet goed: dat hangt samen met weinig zelfvertrouwen”, zegt Nevicka.
Hoe kunnen organisaties leidinggevenden vinden bij wie de positieve eigenschappen de overhand hebben? Nevicka: “Mensen met narcistische trekken floreren in sollicitatiegesprekken, dus zorg dat de interviewers goed weten waar ze op moeten letten. En vertrouw niet alleen op zulke gesprekken, maar laat ze bijvoorbeeld een casus of groepsopdracht maken.” Belangrijker nog dan de selectieprocedure is wat erna komt, zegt Nevicka. “Zorg ervoor dat ze geen ongelimiteerde macht hebben. Dat er regels en procedures zijn waar ze zich aan moeten houden. Maar dit geldt eigenlijk voor alle leiders: hou ze persoonlijk verantwoordelijk voor de beslissingen die ze nemen.”